چگونه از خانه‌تکانی به‌عنوان موقعیتی آموزشی استفاده کنم؟
الهام فخرایی//
خانه‌تکانی، یکی از آیین‌های ایرانی در پایان سال، طرفداران و مخالفان خودش را دارد، اما برای اینکه با این موضوع کنار بیاییم، شاید بد نباشد این بار از زاویه‌ای جدید به آن نگاه کنیم و ببینیم چه چیزهایی عایدمان می‌شود. آن‌وقت چه‌بسا در پایان دلایل کافی برای حفظ و انتقال این آیین به نسل بعدی داشته باشیم.
۱- مدیریت و برنامه‌ریزی
برای اینکه تجربه خانه‌تکانی را به تجربه‌ای جمعی نزدیک کنید از همان آغاز در قالب مدیر همه افراد خانواده را در جریان قرار دهید؛ اعلام کنید که خانه‌تکانی در پیش است و لازم است برنامه‌ریزی کنیم. بچه‌ها را به صرف اینکه کم‌سن‌وسال هستند از ماجرا کنار نگذارید. حالا با کمک یکدیگر کارهایی را که باید انجام شود فهرست کنید، برای هر کدام زمان تعیین کنید و اولویت‌بندی داشته باشید. قطعا بخشی از کارها مربوط می‌شود به فضای عمومی منزل و بعضی موارد هم به فضای شخصی هر فرد. پس اجازه دهید هر کسی خودش به‌تنهایی در مورد فضای شخصی‌اش تصمیم بگیرد و اگر مایل بود و به کمک نیاز داشت، با او همراهی کنید. این موضوع به‌خصوص در مورد نوجوانان اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.
۲- مسوولیت‌پذیری
بعد از برنامه‌ریزی حالا نوبت تقسیم کار و مسوولیت‌پذیری ست. نگاهی به فهرست بیندازید و، براساس اولویتی که تعیین کرده‌اید و همین‌طور توانایی هر فرد، کارها را تقسیم کنید. برای بچه‌ها کارهای سبک‌تر و کوتاه‌تری تعیین کنید؛ مثلا از کودکتان بخواهید عروسک‌هایی را جدا کند که لازم است شسته شوند و سپس با نظارت شما در ماشین لباسشویی بیندازد. در مورد لباس‌ها و اسباب‌بازی‌ها هم به همین ترتیب عمل کنید. می‌توانید چند دستمال برای گردگیری و یک سطل کوچک برای جمع کردن زباله‌ها یا مواد دورریختنی در اختیارش قرار دهید. بگذارید حس کند در این جریان نقش فعالی دارد. همراهی بچه‌ها نه‌تنها اعتمادبه‌نفس آنها را تقویت می‌کند، بلکه باعث می‌شود در آینده شاهد مشارکت و تعهد بیشتر آنها در تمیز نگهداشتن خانه باشید.
۳- انعطاف‌پذیری
خیلی اوقات والدین و به‌خصوص مادرها ترجیح می‌دهند همه کارها را خودشان انجام دهند، فقط به این دلیل که مایلند تمیزکاری با کیفیت کامل انجام شود؛ درحالی‌که اگر به خانه‌تکانی در قالب موقعیتی آموزشی نگاه کنیم، کیفیت یادگیری و تجربه برایمان اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. در این میان می‌توانیم انعطاف‌پذیری را هم تمرین کنیم. خیلی سختگیر نباشید. البته که قرار است آیین خانه‌تکانی را انجام دهید، ولی قطعا قرار نیست خانه را تا ارتفاع هزار متری بتکانید! شما فهرست و زمان‌بندی مشخصی دارید که طبق آن پیش می‌روید، البته دقت کنید که لازم نیست کارها را یک‌باره انجام دهید و می‌توانید با تنظیم برنامه روزانه یا هفتگی آنها را تقسیم‌بندی کنید. درواقع در بدترین حالت شما بخشی از کارها را انجام داده‌اید و بنابراین با روحیه خوب برای استقبال از سال جدید آماده شده‌اید، پس به بچه‌ها سخت نگیرید. آنها در حال تمرین و کسب تجربه‌اند، شاید حتی جای انگشت‌هایشان اینجا و آنجا باقی بماند، اما درعوض رابطه‌شان با شما بهتر شده، چیزهای جدید یاد گرفته‌اند و شخصیت قوی‌تری پیدا کرده‌اند. این دستاوردها قطعا ارزشش را دارد که کمی نامرتبی یا چند لکه را نادیده بگیرید.
۴- تفریح
خانه‌تکانی را به تجربه شیرین جمعی تبدیل کنید، حتما از موسیقی استفاده کنید، حتی اجازه بدهید بچه‌ها کمی شیطنت کنند و خودتان هم با آنها همراه شوید. معمولا استرس و عجله برای زودتر انجام شدن کارها بیشتر موجب بدخلقی و سختگیری می‌شود و این یکی از مهم‌ترین دلایلی است که خانه‌تکانی را به تجربه‌ای آزاردهنده و تلخ با بکن‌نکن‌های مکرر تبدیل می‌کند. یادتان باشد مرتب بازخوردهای مثبت به بچه‌ها بدهید و پایان هر قسمت را با خوراکی خوشمزه و استراحتی کوتاه جشن بگیرید. دقت کنید آنچه اینجا اهمیت دارد فرایند است و نه فقط نتیجه. قرار نیست در پایان خانه‌تکانی با خانه‌ای تمیز اما قیافه‌های عبوس، خسته و دلخور مواجه باشید.
۵- نوآوری و پرورش خلاقیت
یکی دیگر از قسمت‌های جالب خانه‌تکانی تغییراتی است که در فضای خانه یا چیدمان انجام می‌شود. ایده‌پردازی و اعمال این تغییرات تا مدتی فعالیت و پردازش مغزی جدیدی ایجاد می‌کند و ذهن را فعال‌تر می‌کند. از بچه‌ها هم بخواهید ایده‌های جدیدشان را طرح کنند. این تغییرات لزوما به‌معنای خرید وسایل جدید نیست؛ همین که محتویات قفسه کتاب‌های درسی را با غیردرسی عوض کنند، محل تخت را تغییر دهند یا برای زیباتر شدن محیط از گیاه استفاده کنند کافی است. در این مرحله با بچه‌ها تمرین می‌کنیم که چطور با امکانات موجود تغییر ایجاد کنیم و حال‌وهوای تازه‌ای در اطرافمان شکل دهیم. کمک کنید بچه‌ها زاویه‌های مختلفی در اتاقشان یا فضای خانه کشف کنند.
۶- نظم و همدلی
یکی دیگر از قسمت‌های جالب خانه‌تکانی اینجاست که درک می‌کنیم چه چیزهایی داریم و چه چیزهایی نداریم. یک جعبه یا سبد مناسب در اختیار بچه‌ها قرار دهید و از آنها بخواهید تمام چیزهایی را که لازم ندارند، در آن بگذارند. خودتان هم همین کار را بکنید. در مرحله بعدی می‌توانید تصمیم بگیرید که این وسایل اضافی را، اگر هنوز قابل استفاده‌اند، به چه کسانی بدهید. از این فرصت برای آموزش همدلی و نظم بخشیدن به محیط استفاده کنید.
۷- گفتگو و جشن پایانی
حالا دیگر کارهای خانه‌تکانی تمام شده است؛ پس دور هم بنشینید و این تجربه جمعی را به نقد بگذارید. با هم گفتگو کنید و بگویید که کدام قسمتش را بیشتر دوست داشتید، کدام موارد برایتان خوشایند نبود، چه چیزهایی از این تجربه یاد گرفتید و آیا به هم نزدیک‌تر شده‌اید یا خیر، هر کدام چه احساسی از تغییرات ایجاد‌شده دارید و چطور می‌توانید این حس خوب را تداوم ببخشید. شاید با کمک بچه‌ها چند قانون تازه هم برای برقراری نظم یا سایر موارد تعیین کردید. حتما بچه‌ها را بابت همراهی‌شان تحسین و تشویق کنید. یادتان باشد از همان آغاز قرار بود این مراسم موقعیتی آموزشی و تجربه‌ای تازه باشد؛ بنابراین بر موارد مثبت بیشتر تاکید کنید و تا حد امکان انتقاد نکنید. از این فرصت استفاده کنید و روح تازه‌ای به زندگی و رابطه با بچه‌ها ببخشید و سال جدید را متفاوت شروع کنید.